Bạn có bao giờ để ý không, trong những cuộc trò chuyện giữa phụ huynh với nhau, chuyện học hành và… chiều cao của con gần như luôn song hành? Tôi nghĩ điều đó cũng dễ hiểu thôi. Ở trẻ em và đặc biệt là thanh thiếu niên Việt Nam, chiều cao không chỉ là con số trên thước đo, mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến sự tự tin, cơ hội thể thao, thậm chí cả nghề nghiệp sau này. Nói cách khác, tầm vóc chính là “tấm hộ chiếu” mở ra nhiều cánh cửa trong tương lai.
Nhưng rồi, khi nhìn vào số liệu từ Viện Dinh dưỡng Quốc gia, chúng ta phải thừa nhận một thực tế hơi chạnh lòng: chiều cao trung bình của người Việt vẫn thấp hơn đáng kể so với chuẩn khu vực. Điều này có nhiều nguyên nhân – từ thiếu hụt dinh dưỡng, yếu tố di truyền, phát triển xương chậm, cho đến những bệnh lý ảnh hưởng đến chiều cao như rối loạn hormone tăng trưởng hay các bệnh mạn tính. Thậm chí, những “nguyên nhân trẻ chậm lớn” tưởng nhỏ nhặt lại có thể để lại dấu ấn lâu dài trong cả quá trình phát triển thể chất.
Vậy thì câu hỏi đặt ra là: làm sao để trẻ em Việt Nam không bị “hụt hơi” về tầm vóc so với bạn bè quốc tế? Giờ thì, chúng ta hãy cùng đi sâu vào những yếu tố tác động đến sự phát triển chiều cao của trẻ em và thiếu niên để tìm lời giải.
Yếu tố sinh học quyết định chiều cao
Bạn biết không, có những thứ chúng ta có thể thay đổi được, nhưng cũng có những “quy luật” sinh học mà chiều cao gần như phải tuân theo. Tôi hay ví nó như nền móng của một ngôi nhà – nếu móng yếu, bạn có xây thêm tầng cũng khó mà cao vút được. Trong y học, ba yếu tố quan trọng nhất thường được nhắc tới là di truyền, hormone tăng trưởng (GH), và hoạt động của tuyến yên.
- Di truyền (gene, DNA): Tôi thấy nhiều phụ huynh hay so chiều cao con với bạn bè, nhưng thực tế thì cấu trúc gene đã “lập trình” sẵn một giới hạn chiều cao tối ưu cho mỗi đứa trẻ. Nói cách khác, nếu bố mẹ thấp, khả năng cao con cũng chịu ảnh hưởng, trừ khi có chế độ bồi dưỡng đặc biệt.
- Hormone tăng trưởng (GH): Đây giống như “chất xúc tác” của xương. Khi GH tiết đủ, sụn tăng trưởng được kích thích, xương dài ra. Nhưng nếu thiếu hụt, trẻ dễ rơi vào tình trạng chậm lớn, thấp còi. Tôi từng gặp không ít ca phải tiêm GH theo chỉ định của bác sĩ nội tiết nhi.
- Tuyến yên: Đây là “nhạc trưởng” kiểm soát GH. Bất kỳ rối loạn nào ở tuyến này – từ khối u nhỏ cho đến rối loạn chức năng – đều có thể làm chiều cao bị kìm hãm, đặc biệt trong giai đoạn dậy thì, khi tốc độ tăng trưởng đạt đỉnh.
Điều tôi rút ra sau nhiều năm quan sát là: yếu tố sinh học đặt nền tảng, nhưng không phải là bản án chung thân. Vẫn còn khoảng 20–30% “dư địa” để bạn hỗ trợ con phát triển tốt hơn nếu biết cách. Và đó mới là phần thú vị để chúng ta cùng bàn tiếp.
Bệnh còi xương và suy dinh dưỡng ở trẻ em nông thôn
Bạn có để ý không, ở nhiều vùng nông thôn Việt Nam, chuyện trẻ bị còi xương hay suy dinh dưỡng vẫn còn khá phổ biến? Tôi từng ghé một trường tiểu học nhỏ, nơi nhiều em gầy nhom, thấp bé hơn hẳn so với tuổi. Lý do nghe thì đơn giản: bữa ăn không đủ chất, thiếu canxi, thiếu vitamin D, và đôi khi cả việc ít được tắm nắng sáng cũng góp phần làm hệ xương không phát triển như bình thường.
Điều này không chỉ ảnh hưởng đến chiều cao mà còn tác động đến sức khỏe tổng thể. Bộ Y tế Việt Nam từng cảnh báo rằng, tình trạng “ăn no nhưng không đủ chất” đang diễn ra ngày càng nhiều ở trẻ em nông thôn. Thực tế, khi khẩu phần ăn thiên về cơm, ít rau, thiếu thịt cá hoặc sữa, thì nguy cơ suy dinh dưỡng càng cao. Bạn thấy đấy, ánh nắng mặt trời có thể thay thế phần nào thuốc bổ, nhưng nếu trẻ cứ quanh quẩn trong nhà, chuyện thiếu vitamin D là khó tránh.
Trong kinh nghiệm của tôi, những giải pháp nhỏ như chương trình sữa học đường, hay việc bố mẹ chú ý bổ sung vi chất vào bữa ăn hằng ngày, có thể tạo ra sự khác biệt rõ rệt. Câu hỏi là: chúng ta có sẵn sàng thay đổi thói quen dinh dưỡng để giúp trẻ tránh tình trạng thấp còi hay không?
Bệnh tuyến yên và rối loạn hormone tăng trưởng
Bạn biết không, trong y học nhi khoa, tuyến yên được ví như “nhạc trưởng” của dàn nhạc nội tiết. Nó điều khiển nhịp điệu sản xuất hormone tăng trưởng (GH), ảnh hưởng trực tiếp đến chiều cao, cân nặng và cả quá trình dậy thì. Khi tuyến yên gặp vấn đề – ví dụ như thiếu GH hay rối loạn tiết hormone – trẻ có thể chậm lớn, dậy thì muộn, hoặc thậm chí thấp còi kéo dài dù chế độ dinh dưỡng không hề tệ.
Tôi từng nghe một bác sĩ ở Bệnh viện Nhi Đồng 1 nói: nhiều phụ huynh chỉ nghĩ đơn giản con ăn ít, nhưng thực chất nguyên nhân nằm ở bệnh tuyến yên trẻ em. Để chẩn đoán, bác sĩ thường chỉ định xét nghiệm máu, kiểm tra trục nội tiết, đôi khi phải làm thêm hình ảnh tuyến yên. Và nếu phát hiện thiếu GH, phác đồ có thể bao gồm điều trị hormone lâu dài, theo dõi sát sao bởi bác sĩ nhi khoa chuyên ngành nội tiết.
Điều tôi rút ra từ những ca này là: bạn đừng chủ quan khi thấy con chậm tăng chiều cao. Đôi khi vấn đề không nằm ở “ăn uống kém” mà ở rối loạn hormone chiều cao. Nói thật, phát hiện sớm sẽ giúp quá trình điều trị hiệu quả hơn rất nhiều.
Các bệnh mạn tính ảnh hưởng đến hấp thu dinh dưỡng
Bạn có bao giờ thắc mắc vì sao có những đứa trẻ ăn uống khá đầy đủ mà vẫn gầy gò, chậm lớn không? Tôi đã gặp nhiều trường hợp như vậy, và hóa ra vấn đề không nằm ở “ăn bao nhiêu” mà ở khả năng hấp thu dinh dưỡng. Những bệnh mạn tính về đường ruột, gan, thận thường khiến cơ thể trẻ không tận dụng được hết dưỡng chất trong thức ăn.
Lấy ví dụ, trẻ bị viêm ruột mạn hay bệnh celiac thường gặp tình trạng niêm mạc ruột bị tổn thương, khiến men tiêu hóa hoạt động kém, dẫn đến hấp thu vi chất không hiệu quả. Với bệnh gan, đặc biệt là viêm gan kéo dài, chức năng gan suy yếu khiến việc chuyển hóa chất béo và vitamin tan trong dầu bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Còn ở trẻ bị suy thận mạn, quá trình lọc máu và cân bằng khoáng chất rối loạn, dễ gây thiếu hụt canxi, ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển xương.
Bệnh tim bẩm sinh và rối loạn hô hấp cản trở phát triển
Bạn biết đấy, trẻ cần oxy và dinh dưỡng ổn định mới có thể lớn nhanh, nhưng với những em mắc tim bẩm sinh hoặc bệnh hô hấp mạn như hen suyễn, viêm phổi tái phát, chuyện này lại không hề dễ dàng. Tôi từng gặp một bé ở bệnh viện tim TP.HCM, chỉ mới 8 tuổi nhưng trông nhỏ bé hơn hẳn so với bạn đồng trang lứa. Lý do đơn giản mà phức tạp: tim yếu, phổi kém, cơ thể không nhận đủ oxy để nuôi dưỡng từng tế bào.
Với tim bẩm sinh, dòng máu không lưu thông hiệu quả khiến oxy máu thấp. Còn ở những trẻ hay khó thở vì hen, phổi liên tục bị viêm, khả năng trao đổi khí giảm, kéo theo mệt mỏi, ăn kém, hấp thu dinh dưỡng giảm. Tôi nghĩ, đây chính là vòng luẩn quẩn “thiếu oxy → chậm ăn → chậm lớn” mà nhiều phụ huynh ít khi để ý.
Yếu tố tâm lý và bệnh tâm thần kinh ảnh hưởng đến phát triển chiều cao
Tôi thường nói với phụ huynh rằng: đôi khi không phải cơm, sữa hay thuốc bổ quyết định chiều cao của trẻ, mà chính là… giấc ngủ và sự bình an trong tâm lý. Bạn thấy đấy, khi trẻ chịu nhiều stress học đường, rơi vào tình trạng trầm cảm hoặc mắc các rối loạn như tự kỷ, cơ thể sẽ tiết ít melatonin, giấc ngủ bị rối loạn, và từ đó hormone tăng trưởng cũng suy giảm. Nói cách khác: đầu óc căng thẳng thì cơ thể chẳng thể nào phát triển tối ưu được.
Trong kinh nghiệm của tôi, có vài điểm rất đáng chú ý:
- Stress kéo dài: trẻ thường khó ngủ sâu, dễ giật mình, dẫn đến thiếu giai đoạn ngủ sâu – nơi GH được tiết mạnh nhất.
- Trầm cảm và lo âu: tôi nhận thấy những em này hay bỏ bữa, chán ăn, và tất nhiên chiều cao bị ảnh hưởng trực tiếp.
- Tự kỷ: không ít trẻ cần hỗ trợ đặc biệt để duy trì nhịp sinh hoạt, vì nếu không, cả ăn uống lẫn ngủ nghỉ đều rối loạn.
Bệnh lý xương khớp bẩm sinh và ảnh hưởng đến chiều cao
Bạn có bao giờ nhìn thấy một đứa trẻ có đôi chân cong nhẹ hoặc dáng đi khập khiễng ngay từ nhỏ chưa? Nhiều khi, đó không chỉ là “tướng đi lạ” mà là biểu hiện của bệnh loạn sản xương hay bất thường cấu trúc xương. Những bệnh này ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển của xương dài, khớp và sụn, khiến trẻ khó đạt được chiều cao tiềm năng.
Ví dụ, trẻ mắc loạn sản sụn thường có thân bình thường nhưng tay chân ngắn, dẫn đến vóc dáng thấp bé dù chế độ dinh dưỡng đủ. Hay trong trường hợp xương thủy tinh, chỉ cần một va chạm nhẹ cũng có thể gây gãy xương, làm biến dạng cấu trúc và hạn chế phát triển chiều cao. Tôi từng theo dõi một ca điều trị ở bệnh viện Chấn thương Chỉnh hình TP.HCM, nơi bác sĩ phải can thiệp bằng phẫu thuật chỉnh hình để cải thiện biến dạng và giúp trẻ đi lại bình thường hơn.
Phòng ngừa và giải pháp tối ưu chiều cao cho trẻ em Việt Nam
Tôi hay nói đùa với phụ huynh rằng: muốn con cao thì không chỉ “ăn nhiều uống sữa” mà còn cần cả một hệ thống chăm sóc từ gia đình đến trường học. Ở Việt Nam, may mắn là Bộ Y tế và nhiều đơn vị đã triển khai nhiều giải pháp, nhưng tôi nghĩ việc áp dụng thực tế mới là yếu tố quyết định.
Bạn thấy rồi đấy, chương trình Sữa học đường Vinamilk được đưa vào trường tiểu học nhằm bổ sung canxi và vi chất thiết yếu cho trẻ. Song song đó, việc khám sức khỏe định kỳ tại Bệnh viện Nhi Đồng hay các điểm y tế học đường giúp tầm soát sớm những bệnh ảnh hưởng chiều cao. Thêm nữa, tôi nhận ra các hoạt động thể thao học đường – từ bóng rổ, bơi lội cho đến những bài tập thể dục đơn giản – lại đóng vai trò quan trọng không kém, vì vận động kích thích xương phát triển tự nhiên.